Catalaanse kersttradities en andere gebruiken in december

Zoals de Catalanen alles op hun eigen manier aanpakken, hebben ze ook een aantal eigen en unieke Catalaanse kersttradities. Sommige zijn herkenbaar voor ons, maar andere klinken je waarschijnlijk vreemd in de oren. Wat dacht je van een poepend mannetje in de kerststal? Of een houtblok slaan zodat het cadeautjes poept?

Om te beginnen hebben de Catalanen in december en januari een aantal feestdagen die we in België en Nederland niet kennen. In ons artikel De feestdagen in Catalonië op een rijtje hebben we ze voor je op een rijtje gezet.

In dit artikel bekijken we een aantal Catalaanse kersttradities en andere gebruiken in December die bij al die feestdagen horen.

Catalaanse kersttradities
Een tió de nadal
Foto: Toniher, Wikimedia commons

Tió de Nadal

Een van de eerste Catalaanse kersttradities die in het oog springt, is de tió de nadal. Dit is een boomstronkje met pootjes en een gezichtje erop geschilderd. Het heeft vaak een muts op (een barretina, een traditionele Catalaanse muts die makkelijk te verwarren is met de muts van de kerstman) en er ligt een dekentje overheen.

Overal in Catalonië zijn deze stronkjes in november en december te koop. Men haalt de tió de nadal vaak tegelijkertijd met de kerstboomin huis op 8 december. Dat is een feestdag die de onbevlekte ontvangenis van Maria viert.

Elk huis waar kleine kinderen wonen heeft wel ergens een tió de nadal staan. En ook in andere huizen staat er vaak wel eentje ter decoratie. Als de kinderen goed voor het stronkje zorgen, poept het cadeautjes (meestal snoepgoed) met Kerst. Gedurende de twee weken dat het stronkje in huis is, geven ze het dus te eten en ’s avonds stoppen ze het in met een dekentje zodat de tió het niet koud krijgt.

Als het eenmaal zover is dat de tió cadeautjes gaat kakken, voor of na het middageten met Kerst, dan slaan de kinderen het met een stok terwijl ze een liedje zingen. Na het liedje lichten ze het dekentje op waaronder de zoetigheden liggen. Deze hebben de ouders er natuurlijk van tevoren onder gelegd. Als de tió eenmaal “gepoept” heeft, gaat het de open haard in. Traditioneel is de tió het eerste stuk hout dat op Kerstdag de haard in gaat.

Cagatió

Tió de Nadal wordt vaak verkeerd vertaald als “kerstoom” of “kerstoompje”. Tio in het Catalaans en Spaans betekent namelijk “oom” (nonkel). Tió (met accent op de o) betekent echter “boomstronk dat als brandhout dient” en is afgeleid van het latijnse titio (“brandend stuk hout”). Sommige mensen gebruiken dan ook gewoon een stuk brandhout als tió de nadal, zonder pootjes of gezichtje.

De informele benaming van de tió de nadal is cagatió. De meeste liedjes die de kinderen zingen terwijl ze het stronkje slaan om het te laten kakken, beginnen met de woorden Caga, tió! (“Poep, stronkje!”).

De traditie om een stronk in huis te halen in de weken voor Kerst bestaat niet alleen in Catalonië, maar komt ook in Aragon en Zuid-Frankrijk voor. Toch wordt het als een van de typische Catalaanse kersttradities gezien.

De traditie heeft te maken met de zonnewende, vruchtbaarheid en overvloed. Het stuk hout dat vanuit zijn binnenste zoetigheden en lekkernijen uitpoept en daarna as wordt, staat symbool voor de hergeboorte van de natuur na de winter.

Kerststal

In de Catalaanse kersttradities, net als in andere delen van Zuid-Europa, is de kerststal minstens zo belangrijk, of zelfs nog belangrijker dan de kerstboom. Dat is ook de reden dat er op kerstmarkten zoveel decoratie voor kerststallen wordt verkocht. In het Spaans heet de kerststal Belén (“Bethlehem”), in het Catalaans Pessebre (“kribbe” of “voederbak”). Dat het in het Spaans “Bethlehem” heet is geen toeval. Vaak wordt niet alleen de stal zelf nagebouwd, maar de hele stad Bethlehem en omgeving in het jaar 0.

Bijna alles Catalaanse huishoudens hebben een kerststal staan, en ook gemeentebesturen zetten er vaak een neer op een prominente plek. De meeste Catalanen hebben dierbare jeugdherinneringen aan de kerststal op het dorpsplein of ergens in de stad, die samen met papa en mama of opa en oma werd bezocht.

In Barcelona staat de kerststal traditioneel op Plaça Sant Jaume, voor het gemeentehuis en het paleis van de Generalitat. Tot voor kort was dit een belangrijk onderdeel van de kerstvreugde bij de Barcelonezen. Enkele jaren geleden heeft het gemeentebestuur echter besloten de kans te geven aan kunstenaars die minder traditionele kerststallen hebben geplaatst. Dit heeft veel polemiek veroorzaakt, en er ook voor gezorgd dat de traditie een beetje aan het verwateren is.

Een aantal plaatsen organiseert een levende kerststal op kerstavond of het laatste weekend voor Kerst. Dit gebruik raakt steeds meer in de mode en begint een van de “moderne” Catalaanse kersttradities te worden.

Caganer

Wat vind je zoal terug in een Catalaanse kerststal? Het kindje in een kribbe natuurlijk, Maria en Jozef, de drie wijzen zijn erg belangrijk, en ergens in een hoek zit een mannetje te poepen. Hè, wat…? Ja, je leest het goed! In een traditionele Catalaanse kerststal staat een caganer (“kakker”) ergens in of bij de stal gehurkt een keutel te draaien.

De caganer kan allerlei vormen hebben. Vaak is het een mannetje in typisch Catalaanse klederdracht gehuld, met de eerder genoemde barretina op z’n hoofd en een pijp in de mond. Maar ze bestaan in allerlei ludieke uitvoeringen: sporters, politici, beroemde zangers, superhelden, politie-agenten, brandweermannen, priesters… Je kan het zo gek nog niet bedenken of er bestaat een gehurkt kakkend figuurtje van dat Catalanen in de kerststal zetten.

De eerste caganers werden aan het eind van de 17e eeuw in kerststallen geplaatst. Maar het is pas in de loop van de 19e eeuw dat het figuurtje een vast onderdeel van alle kerststallen wordt. De caganer is trouwens niet alleen een van de Catalaanse kersttradities: ook in andere Catalaanssprekende gebieden (de regio Valencia en de Balearen) is het een vast onderdeel van de kerststal. En daa buiten komt het figuurtje ook wel eens terug op de Canarische Eilanden en in Portugal. Toch wordt de caganer als een van de typisch Catalaanse kersttradities gezien.

Het is niet helemaal duidelijk waar het idee vandaan komt om een kakkend figuurtje in de kerststal te zetten. Het zou een symbool van vruchtbaarheid en voorspoed in het nieuwe jaar kunnen zijn. Vreemd genoeg heeft de Katholieke kerk er geen enkel bezwaar tegen en heeft deze volledig geaccepteerd.

Els Pastorets

Els Pastorets betekent “de herdertjes” en slaat op een kerstvertelling die overal in de Catalaanstalige gebieden op wordt gevoerd. Hoewel er vele varianten van bestaan, beslaan ze in grote lijnen allemaal dezelfde drie aktes.

De eerste akte vertelt het verhaal van Maria en Jozef die een plek zoeken in Bethlehem om de nacht door te brengen. In het tweede bedrijf worden engelen en demonen opgevoerd die de strijd tussen goed en kwaad voeren. En in de laatste akte zijn de herders te zien die zich naar de stal begeven. Dit laatste stuk is vaak humoristisch.

Het gebruik Els Pastorets op te voeren in de weken voor Kerst komt uit het einde van de 19e eeuw. Een aantal versies is geschreven door belangrijke Catalaanse schrijvers.

Een décimo van de lotería de navidad 2015
Foto: Maarten Rinsema

Lotería de navidad

De lotería de navidad (de “kerstloterij”) is misschien niet een van de typische Catalaanse kersttradities, maar de Catalanen doen wel fanatiek aan deze Spaanse traditie mee. Al in de zomer, en soms zelfs eerder, kan je loten kopen. De loterij wordt ook wel de gordo de navidad genoemd, de “Kerstdikke”, wat slaat op de benaming voor de hoofdprijs van 4 miljoen euro.

Hele loten en décimos

Je koopt niet een heel lot. Die kosten namelijk 200 euro. Normaal gesproken koop je een tiende lot van 20 euro, een décimo, of een nog kleiner deel. Maar het is nog gebruikelijker om een heel lot met een aantal mensen tegelijk te kopen. Collega’s van een afdeling, vaste gasten van een bar, dameskoren en allerlei andere soorten groepen leggen geld bij elkaar om gezamelijk een heel lot te kopen. Ook zijn er winkels waar je mee kan spelen op hun lotnummer, als je er in de weken voor Kerst een bepaald bedrag uitgeeft. En zo zijn er allerlei soorten acties om mee te kunnen doen aan de Lotería de navidad.

Er worden meerdere hele loten verkocht met hetzelfde nummer. Er bestaan van elk lotnummer 170 loten (series van 10 décimos). Elk van die loten wint dan de prijs die erop valt, en die wordt dan weer verdeeld tussen de tiende loten (of nog kleinere delen). De prijs van 4 miljoen wordt dus 170 maal uitgedeeld, en dan weer verdeeld tussen de décimos die dan elk 4 ton waard zijn.

Trekking

De trekking van de kerstloterij is altijd een heel gewichtige gebeurtenis die meerdere zenders live uitzenden. Uit twee grote bollen worden kleine houten balletjes getrokken, eentje met het lotnummer en eentje met de prijs. Een notaris controleert deze balletjes op de avond voor de trekking.

Tijdens de trekking, als er twee balletjes getrokken zijn, worden de nummers door kinderen voorgezongen. Ze presenteren eerst het lotnummer en daarna de prijs die erop gevallen is. Ze doen dit eerst voor het publiek en de camera’s, en daarna voor een pannel van notarisen en organisatoren. Deze hele gebeurtenis is omgeven door tradities en de typische manier waarop de kinderen de nummers voordragen is voor iedereen in Spanje bekend.

Op de avond na de trekking is het altijd groot nieuws waar de gordo gevallen is. Omdat het zo’n sociaal aspect heeft, is het vaak feest in een heel bejaardentehuis, buurtkroeg, sportvereniging of dorp. Cameraploegen en journalisten vanuit heel Spanje trekken naar die plekken toe om de feestvierende mensen te interviewen.

Ook de loterijwinkels waar de winnende loten verkocht zijn, komen uitgebreid aan bot op televisie. Vaak staan er in de jaren daarna lange rijen voor die winkels. Omdat die winkels over heel Spanje verspreid liggen, kopen veel mensen ook loten tijdens een van hun vakanties op andere momenten in het jaar. Veel Catalanen kopen hun loten in het Catalaanse dorp Sort: sort betekent namelijk “geluk”. In 2017 viel de gordo ook echt op een lotnummer dat mede in Sort was verkocht.

Eten

Niets is in Catalonië zo traditioneel als eten. Elke feestdag, hoe onbelangrijk ook, heeft zijn eigen typische gerechten en lekkernijen. Tijdens de feestdagen in december en januari is dit niet anders. Het eten mag gerust tot een van de Catalaanse kersttradities gerekend worden.

Maaltijden

De belangrijkste maaltijd met Kerst is het middageten op de kerstdag zelf. In Catalonië is kerstavond niet zo heel belangrijk, in tegenstelling tot andere delen van Spanje.

De eerste gang van de maaltijd met Kerst is escudella i carn d’olla. Escudella is een goed gevulde soep, met allerlei soorten seizoensgroenten, zoals kool en wortels. Vaak zitten er ook kikkererwten en aardappels doorheen. In deze soep mogen vooral de galets niet missen. Dit zijn grote pastaschelpen, een soort grote macaroni. Ook zit er vaak een gehaktbal met knoflook en peterselie in, en andere vleeswaren zoals bijvoobreeld een stuk butifarra (bloedworst). De tweede gang is normaal gesproken een stuk vlees of kip uit de oven, of gebraden. Het dessert bestaat meestal uit neules (een soort opgerold koekje) en turrón met moscatell.

De dag na Kerst is Sant Esteve. Op die dag worden de restjes van de Kerstmaaltijd opgediend in grote pastarolletjes, canelons (canneloni in het Italiaans), aangevuld met bechamelsaus. Omdat alle ingredienten een nacht over met elkaar hebben liggen marineren in de koelkast, zijn er Catalanen die de canelons veel lekkerder vinden dan de kerstmaaltijd zelf.

Lekkernijen

Kerst zou Kerst niet zijn als er geen typische zoetigheden bij hoorden. Net als in de rest van Spanje eet men in Catalonië wel turrón, met name als dessert bij de maaltijden. Turrón bestaat in vele verschillende vormen, maar het is eigenlijk altijd een brede reep of plak van een mengsel van gecarameliseerde honing met amandels, al dan niet geroosterd. Er bestaan bijvoorbeeld gedroogde en uitgeharde turrons met hele amandels erdoor. De meest typische repen zijn echter een halfzacht mengsel van vermalen amandel met honing.

Wel een echte Catalaanse lekkernij zijn de nueles, die vaak met Kerst als dessert worden gegeten. Dit zijn een soort flinterdunne opgerolde boterkoekjes die je in de cava of de moscatell doopt.

Tenslotte eten de Catalanen ook graag Panettone. Hoewel dit een Italiaans kerstbrood is, is het ook in Catalonië razend populair en kan je het in december overal krijgen. Een prestigieuze pattissiersopleiding in Barcelona rijkt zelfs prijzen uit voor de beste panettone.

Uvas de la suerte
Foto: Jacinta Lluch Valero, Flickr

Uvas de la suerte

De uvas de la suerte (“geluksdruiven”) of de doce uvas (“twaalf druiven”), in het Catalaans Raïm de la sort is niet een typisch Catalaanse traditie, maar een Spaanse traditie die ook in Catalonië brede navolging vindt. Het gebruik is om bij elke klokslag om middernacht op Oudjaarsavond een druif te eten. Als je alle twaalf de druiven op tijd naar binnen hebt gewerkt, betekent dat geluk en voorspoed in het nieuwe jaar.

Deze traditie is begonnen in 1909 in de provincie Alicante. De druivenoogst was er dat jaar bijzonder goed geweest, en men raakte de druiven aan de straatstenen niet kwijt. En dus bedacht men het ritueel van het eten van de twaalf druiven om middernacht. Dit was extreem succesvolle marketing toen marketing nog niet eens bestond. Een jaarwisseling zonder druiven is inmiddels namelijk ondenkbaar in Spanje.

Het kan nog best een opgave zijn om twaalf druiven in korte tijd te eten. In ons artikel Wat te doen met de feestdagen in Barcelona en Catalonië? geven we hier wat tips voor.

Jaarwisseling vieren

In dat artikel leggen we trouwens ook uit dat de jaarwisseling in Catalonië vooral in besloten kring tussen vrienden wordt gevierd. Voor een echt groot feest moet je in Madrid zijn. Daar komen duizenden mensen bijeen op het plein Puerta del Sol om gezamenlijk de druiven te eten. Alle grote nationale televisiezenders doen vanaf dat plein verslag. Bij veel mensen thuis staat dan om middernacht dan ook de televisie aan om de druiven in het tempo van de klokken van dat plein weg te werken. Gelukkig slaan deze klokken wat langzamer.

Mocht je de jaarwisseling wel in Catalonië doorbrengen, zoek dan zeker een leuke bar of een goed restaurant op. Vaak hangt er op die plekken een aangename sfeer, en worden de druiven voor middernacht aan de gasten uitgedeeld. Let er wel op dat je op oudjaarsavond eigenlijk overal moet reserveren, en dat de barren die open zijn meestal entree heffen.

Meer informatie

Dit was het laatste deel in onze serie over de feestdagen in december. De komende twee weken is yourcatalancontact.com met vakantie. Het blog dan. Voor eventuele vragen of ondersteuning bij administratieve handelingen, staan we ook tijdens de feestdagen tot uw beschikking.

In januari gaan we er weer lekker tegenaan met meer informatie over je zaken goed regelen in Catalonië. Geïnteresseerd? Hou dan onze website goed in de gaten of volg ons op facebook! Je kan je natuurlijk ook opgeven voor onze mailinglijst, zo ontvang je als eerste onze nieuwe artikelen in je inbox.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *